Grad Pančevo koji se prvi put pominje u istorijskim spisima 1153. godine nije samo privredno i trgovačko središte južnog Banata nego i raskršće vodenih i kopnenih puteva u regionu.
U gradu i okolini otkopani su brojni predmeti materijalne kulture iz neolita, gvozdenog i bronzanog doba i iz perioda Slovena. U okviru arheoloških nalaza naročito jevredan lokalitet Starčevo grad (8 km od Pančeva), sa nalazima koji pripadaju najstarijoj neolitskoj kulturi, poznatoj i kao „starčevačka kultura”.
Marta 2011. godine u Starčevu je potpisana Povelja o saradnji neolitskih mesnih zajednica. Tako je ostvaren prvi korak u povezivanju tri lokaliteta svetskog značaja na donjem toku Dunava: Lepenskog vira, Starčevo-grada i Vinče Belog brda.Verski objekti od velikog kulturno-istorijskog značaja su: Srpski pravoslavni manastir Vojlovica, Crkva Bogorodičinog uspenja, Crkva Svetog preobraženja, Rimokatolička crkva Karla Boromejskog, Crkva Svete Ane, Evangelistička crkva, Velika ili Donja i Mala ili Gornja crkva u Dolovu.
.
Narodni muzej
Narodni muzej je osnovao dr.Branislav Jankulov 1923.godine. Muzej je nastao iz privatnih zbirki i spada mnjđu starije ustanove ove vrste u zemlji. To je muzej kompleksnog tipa sa odeljenjima za etnologiju, arheologiju, istoriju, istoriju umetnosti, foto i preparatorskom labaratorijom. Danas je moderna institucija sa vrednom zbirkom, galerijama, depoima u kojima se čuvaju prikupljene i stručno obrađene muzealije, opremljeni savremenom računarskom opremom.
Muzej se nalazi u zgradi Magistrata koja je podignuta 1933.godine. Izdaje časopis „Glasnik muzeja Banata“.
.
Istorijski arhiv
Krajem 1944. godine nakon oslobođenja ovog kraja javila se potreba za očuvanjem istorijskih spomenika, pa je komandant mesta angažovao poznate kulturne radnike u Pančevu za prikupljanje istorijskih spomenika. Dr Mihovil Tomandl i profesor Đorđe Živanović dobili su nalog da prikupe i zaštite arhivsku građu. Arhivsko područje Pančeva osnovano je 2. novembra 1946. god. na osnovu Odluke Glavnog Izvršnog odbora APV br. 16800/2 i obuhvatalo je tada teritoriju grada Pančeva i srez Pančevo, kao i srezove Alibunar i Kovačicu. Arhiv u Pančevu osnovan je Rešenjem Glavnog Izvršnog odbora APV 1947. god. kada je postavljen rukovodilac arhivskog područja profesor Đorđe Živanović.
Gradsko središte u Pančevu preraslo je u Gradsku državnu arhivu Rešenjem Ministarstva prosvete NR Srbije od 12. januara 1952. godine. Zbog nove administrativne podele nadležnosti između srezova, arhivsko područje se proširuje u toku 1957. godine i na teritoriju sreza kovinskog. Od 1957. godine Arhiv menja naziv u Državni arhiv Pančevo. Ukidanjem srezova gasi se delatnost sreskih ustanova i Arhiv Pančeva postaje pokrajinska ustanova. Arhiv je od osnivanja bio smešten u zgradi Gradskog narodnog odbora, a 1951. god. preseljen je u zgradu Srpske pravoslavne crkvene opštine. Godine 1965. prelazi u zgradu Magistrata zajedno sa Muzejem i Bibliotekom, ali je zadržao prostorije u zgradi Srpske pravoslavne crkvene opštine.
Od 1979. god. Arhiv je preseljen u zgradu bivše austrougarske kasarne, u ulici Nemanjina broj 7. u Pančevu, gde se i danas nalazi. Zgrada je renovirana i prilagođena potrebama arhivske službe. Istorijski arhiv u Pančevu je organizovan kao jedinstvena služba. Danas Arhiv ima 19 radnika. Na zaštiti arhivske građe van arhiva rade dva radnika, u depoima dva, na sređivanju i obradi arhivske građe pet, na korišćenju arhivske građe dva, u biblioteci jedan, na radu na računarima tri i na opštim poslovima pet. Od ukupnog broja radnika osam su sa visokom stručnom spremom, tri su sa višom, sedam sa srednjom stručnom spremom i jedan sa nižom stručnom spremom.
Pored sređivanja i čuvanja arhivskih fondova i zbirki Arhiv vrši i zaštitu arhivske građe i registraturskog materijala van Arhiva. Zaštita arhivske građe na ovom terenu započeta je pre osnivanja Arhiva i sprovodila se u pronalaženju i popisivanju arhivske građe. Godine 1947. na osnovu Opšteg zakona o zaštiti spomenika kulture i prirodnih retkosti stavljeni su pod zaštitu države svi dokumenti i knjige. Formiranjem Arhivskog središta u Pančevu 1947. god. prikupljena je i preuzeta građa Magistrata od 1794. god. kao i građa Pučke banke, a kasnije i ostalih značajnih upravnih i sudskih fondova, Tako da Arhiv danas poseduje 790 fondova u ukupnoj količini od oko 9000 dužnih metara.
Gradska biblioteka
Gradska biblioteka se nalazi u centru grada u zgradi koja je namenski građena, površine oko 2000 kvadratnih metara. Poseduje veliku čitaonicu sa 122 sedišta u kojoj se održavaju kulturno-umetnički programi, i izložbeni prostor na galeriji i u holu. Biblioteka ima i značajnu zbirku slika poznatih slikara. Raspolaže sa preko 162 000 knjiga i trenutno prima preko 70 serijskih publikacija. Pristup knjigama na pozajmnim odeljenjima je slobodan. Ustanovljeni su imenski, naslovni, stručni, predmetni kao i elektronski katalog (od 2001. godine). Biblioteka ima preko 16 000 aktivnih članova. Osnivač i glavni finansijer Biblioteke je opština Pančevo.
Biblioteka obavlja matične funkcije na nivou Južnobanatskog okruga. Radi ostvarivanja tih funkcija i redovnih delatnosti u okviru same Kuće osnovana su različita odeljenja i službe. Biblioteka je 1978. godine dobila priznanje “Milorad Panić Surep” za zapažene rezultate u afirmaciji bibliotekarske delatnosti. Isto priznanje dobili su i naši bibliotekari Verica Jeftić (1977) i Živka Ilkić (1993). Nagrada Biblioteke za književno delo pančevačkog autora ustanovljena je 1994. godine i dodeljuje se svake godine za najbolje prozno ili poetsko delo izdato u protekloj godini. Dan Biblioteke i slava Biblioteke su Sv. Ćirilo i Metodije (24. maj). Biblioteka organizuje manifestaciju Majski dani knjige.
Od 1994. godine Biblioteka organizuje naučne skupove posvećene temama vezanim za bibliotekarstvo i književnost. Proces automatizacije poslovanja započet je prošle godine. Biblioteka raspolaže sa dvadeset i pet računara i internom mrežom. U Biblioteci je prisutna tendencija razvijanja novih ili oživljavanja nekada postojećih aktivnosti. Objavljivanjem Književne topografije Pančeva (2001. g.), nakon decenijske pauze, obnovljena je izdavačka delatnost. Dečje odeljenje je ove godine osnovalo literarnu sekciju za učenike osnovnih škola.
.
Zavod za zaštitu spomenika
Na teritoriji Carstva organizovana briga o nepokretnim spomenicima kulture počinje 31. decembra 1850. godine, kada je osnovana Centralna komisija za održavanje spomenika kulture, koja je bila pod upravom Ministarstva trgovine, zanatstva i javnih građevina. Odlučeno je bilo da brigu o spomenicima kulture vode konzervatori koji će biti postavljeni u krunskim državama. Delokrug rada konzervatora spomenika kulture određen je Uputstvom koje je sastavila Centralna komisija, a odobrilo Ministarstvo trgovine, zanatstva i javnih građevina 24. juna 1853. godine.
Uputstvo o delokrugu rada konzervatora za pronalaženje i održavanje nepokretnih spomenika kulture, u Pančevo, koje se nalazilo u sastavu Vojne granice, dostavljeno je iz Temišvara posredstvom Brigade, 23. marta 1854. godine. Uz uputstvo, stigao je i dopis Vojnog Guvernemana u Temišvaru br. 1354 od 21. februara 1854. godine kojim Guverneman daje predlog Brigadi da se u odnosu na broj spomenika na terenu izaberu dva ili više konzervatora spomenika kulture. Po mišljenju Banatske srpske graničarske direkcije za konzervatore u Pančevu bili su predloženi penzionisani titularni major Jovičić, pravoslavni sveštenik u penziji Vasilije Živković, penzionisani školski direktor Sabljak i direktor Kontumaca Špis. Zvanje konzervatora spomenika kulture bilo je počasno, tako da je od predloženih kandidata zatraženo mišljenje.
Na osnovu ovog dokumenta kao i Uputstva koje je prispelo sa njim, može se reći da se sa organizovanjem konzervatorske službe za brigu o nepokretnim spomenicima kulture u Pančevu otpočelo 23. marta 1854. godine.
Dokument sačuvan u Istorijskom arhivu u Pančevu pokazuje dalji rad konzervatora spomenika kulture. Dr Špis, direktor Kontumca, odgovara na ponudu da se prihvati dužnosti konzervatora spomenika kulture. On izveštava Magistrat da će se direktno obratiti Brigadi sa svojim mišljenjem. Kako dalja prepiska nije sačuvana, danas ne znamo kakav je bio njegov odgovor na ponudu da postane počasni konzervator spomenika kulture (IAP Mag. II/III br. 1997/1854.) Ista sudbina je i odgovora penzonisanog školskog direktora Sabljaka.
Vojni Guverneman iz Temišvara je očekivao da konzervatori spomenika kulture obave svoj posao prema priloženom Uputstvu, što se može videti iz dopisa Magistratu Pančevo, od 21. jula 1854. godine, u kome se traži da se najkasnije do kraja septembra te godine dostave crteži starih spomenika i kopije natpisa sa spomenika, sa teritorije koju je pokrivao Magistrat Pančevo, a sve radi popunjavanja zbirke Kabineta za antikvitete u Beču. Na ovaj zahtev Magistrat je odgovorio da na našem terenu ne postoje spomenici iz starih vremena. (IAP Mag. II/III br. 4064/1854.) Na osnovu ovog dokumenta ne može se utvrditi da li su počasni konzervatori spomenika kulture utvrdili da se na našoj teritoriji ne nalaze starine, ili služba nikada nije ni počela sa radom, a da je odgovor koji je poslat vojnom Guvernemanu u Temišvar bio posledica neaktivnosti prvih konzervatora spomenika kulture u Pančevu.
Sledeći dokument koji se odnosi na zaštitu spomenika kulture je od 6. jula 1855. godine, u kojem vojni Guverneman iz Temišvara dostavlja Magistratu Pančevo visoko naređenje o čuvanju i evidentiranju spomenika. Magistrat je naređenje primio k znanju. (IAP Mag. II/III br. 3039/1855.)
U daljem periodu nema dokumenata o radu konzervatora u Pančevu. Jedan dopis Zemaljske generalne komande iz Temišvara Magistratu Pančevo oslikava stanje koje je postojalo, a nije iskorenjeno ni do današnjeg dana: mnogi spomenici kulture nestaju, dospevaju u privatne ruke i odnose se sa teritorije na kojoj su nađeni. Ovaj dokument je Magistrat prosledio policiji radi podnošenja izveštaja. (IAP Mag. II/III br. 1473/1856.)
Organizovana briga o pokretnim kulturnim dobrima u Pančevu otpočela je 1923. godine osnivanjem Muzeja. Do tada su mnoge vredne umetničke, istorijske i arheološke zbirke bile u privatnom vlasništvu. Nakon Drugog svetskog rata brigu o nepokretnim spomenicima kulture u našem gradu vodio je Narodni muzej uz pomoć stručnjaka Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Beograda i Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Novog Sada.
Veliki broj značajnih spomenika kulture na teritoriji opštine Pančevo, uslovio je da se 1978. godine, pri Narodnom muzeju Pančevo osnuje Jedinica za zaštitu spomenika kulture. Tada je po drugi put u Pančevu osnovana konzervatorska služba, koja je otpočela sa radom na pravnoj i fizičkoj zaštiti nepokretnih kulturnih dobara.
Zavod za zaštitu spomenika kulture u Pančevu samostalno je počeo da radi 18. marta 1993. godine, odvajanjem Jedicie za zaštitu spomenika kulture od svoje matične kuće, Narodnog muzeja Pančevo. Rešenjem Vlade Republike Srbije objavljenim u ”Službenom glasniku Republike Srbije” br. 48/95, Zavod za zaštitu spomenika kulture u Pančevu postaje ustanova nadležna za teritoriju južnog Banata.
Kulturni centar
Itorijat Kulturnog centra neraskidivo je vezan za pozorišni život u Pančevu koji traje oko 250 godina. Prikazivanje pozorišnih predstava na srpskom jeziku vezuje se za „oca srpskog pozorišta”, Joakima Vujića, koji je u Pančevu boravio i radio od 1824. godine. Zlatno doba pančevačkog teatra bile su četrdesete godine XIX veka kada je Nikola Đurković osnovao pozorišnu družinu sa svim karakteristikama stalnog pozorišta. Od 50-ih godina, pa sve do sloma monarhije 1918. godine, na pančevačkoj sceni nastupali su putujući teatri sa predstavama na srpskohrvatskom, mađarskom i nemačkom jeziku.
Odlukom Narodnog odbora opštine od 28.02.1956. god. ukida se Narodno pozorište i pretvara u Dom kulture. Ova odluka tadašnjih političkih vlasti u Pančevu imaće dalekosežne posledice po kulturni život grada. Institucija je dobila ime Centar za kulturu „Olga Petrov” Pančevo. U godinama koje slede pozorišni život se odvijao usporeno, retka gostovanja drugih pozorišta trebala su da stvore utisak da kulturne ponude ima, a sporadični koncerti klasične muzike, koji su se najčešće odvijali u Velikoj galeriji, današnjoj Galeriji savremene umetnosti, imali su isključivo edukativni karakter (najčešće su nastupali učenici muzičke škole).
Osamdesetih godina prošlog veka kulturni život dobija nov podsticaj. Otvara se dečija scena, putujuća lutkarska trupa i 1988. dečije pozorište „Trubač” pri Centru.
Devedeste godine prošlog veka Centar dočekuje u novom ruhu. Izvršena je rekonstrukcija zgrade (kapacitet dvorane je 380 sedišta, uklonjeni su balkoni, renovirani su foaje i biletarnica) i Centar za kulturu „Olga Petrov” menja naziv u Centar za kulturu Pančeva. U produkcijskom smislu, Centar se više okreće likovnoj sceni i to kroz manifestaciju Pančevačka izložba jugoslovenske skulpture koja vremenom menja naziv u Bijenale vizuelnih umetnosti, da bi 2006. još jednom promenila ime u Bijenale umetnosti.
Počev od 2006. godine, još jednom se menja naziv u Kulturni centar Pančeva. Od tada do danas Centar dinamičnije posluje, ima bogat, raznovrstan i kvalitetan program, pojačava se investiciona aktivnost, i kao rezultat toga krajem 2006. godine gradi nova zgrada izabinskog prostora. Istovremeno, Centar počinje da stvara sopstvenu produkciju, pre svega na planu pozorišta, osnivanjem dečje scene „Pođi tuda…”., širi svoje deltanosti na oblast izdavaštva i postprodukcije, ostvaruje saradnju sa najpoznatijim pozorištima u zemlji i realizuje više uspešnih koprodukcijskih predstava, i za svoje programe postaje nosilac brojnih priznanja.
Dom omladine
Dom omladine Pančevo se nalazi u preuređenom zdanju nekadašnje kasarne. Dom omladine je dugo godina veći broj svojih programa realizovao u Svetosavskom (nekada Studentskom) domu. Od novembra 2013. na raspolaganju su im prostorije bioskopa „Apolo“ u ulici Maksima Gorkog, renovirane i opremljene za savremenu realizaciju programskih sadržaja.
Dom omladine Pančevo je ustanova kulture osnovana 1975. godine. Bavi se organizacijom edukativnih i kulturno-zabavnih programa za decu i omladinu. Raspolaže sa prostornim kapacitetom za kulturna i edukativna dešavanja od 3000 kvadrata i adekvatnom opremom.
