PANČEVO – GRAD IZMEĐU RAVNICE I NEBA
Kada je pre 850 godina, zašavši u močvarnu banatsku ravnicu, arapski geograf i putopisac Abu Abdulah Muhamed El Idrizi škrto zabeležio postojanje trgovačkog naselja Bansif, nije ni bio svestan da ostavlja zapis za budućnost. Njegovo delo „Razonoda onima koji žele da obiđu svet“ prvi je pisani dokument koji nepobitno govori o postojanju naselja na ušću Tamiša u Dunav. El Idrizijev zapis nastao je 1153. godine, a naselje sa brojnim „okretnim grčkim trgovcima“ je kroz istoriju menjalo imena. Da se neki rimski putopisac ovde slučajno duže zadržao, zabeležio bi da je odseo u tvrđavi pod imenom Panuka. Teško je dokučiti kako se od Panjajeve i Čomve stiglo do Pansala, imena koje se na geografskim kartama pojavljuje u 15. veku, ali sigurno je da je staroslovenska reč Pačina označavala stajaću vodu, varoš podignutu na močvarnom terenu.
Grad sa užom okolinom leži na gustoj mreži ostataka naselja i nekropola minulih epoha. U svetu je najpoznatiji lokalitet Starčevo Grad, koji potiče iz neolita, otprilike 5.500 godina pre naše ere. Po njemu je čitava kultura od Starčeva, preko Srbije do Grčke, dobila ime starčevačka kultura.
Malo je istorijskih podataka o organizaciji vlasti na ovom prostoru tokom prošlih vekova. Od srednjeg veka smenjivala se ugarska, turska i austrijska vlast, dok se srpski etnički korpus zadržao tokom čitavog tog vremena u kontinuitetu. Nešto podataka, ali ne dovoljno, ostalo je zabeleženo iz perioda kada je Banat bio pod turskom upravom. Pančevo je bilo u rukama Osmanlija od 1552. do 1716. godine, kada se Turci povlače pred trupama austrijskog grofa Klaudija Florimunda Mersija. Austrijanci urbanizuju trošnu tursku kasabu i pretvaraju je u komorsko trgovište. Već 1718. godine Pančevo postaje središte distrikta i stiče pravo na održavanje godišnjih vašara. Četiri godine kasnije Abraham Kepiš iz Požuna dobija dozvolu za proizvodnju piva i rakije, tako da tradicija pravljenja piva u gradu traje neprekidno od 1722. godine.
U drugoj polovini 18. veka formirana je Vojna granica koja je predstavljala bedem za očuvanje Evrope ne samo od turskih upada nego i od čestih epidemija kuge koje su harale južno do Dunava. Pančevo je bilo sedište vojne regimente, ali stroga pravila vojničkog života naterala su Pančevce, Srbe i Nemce, koji su bili većinsko stanovništvo, da od bečkog dvora zatraže status slobodnog vojnog komuniteta. Dobijanjem ovog statusa 1794. godine stekli su se uslovi da se grad oslobodi mnogih vojnih obaveza, da se nemačka i srpska opština spoje u jedinstven komunitet, da se pristupi još bržoj urbanizaciji i da se zanatlije udruže u cehove.
Po popisu iz 1795. godine komunitet ima 4.588 stanovnika, više pravoslavnih i muških lica, znatno više zanatlija nego trgovaca. Urbanistički bum Pančevo doživljava početkom 19. veka kada brigadni general Mihovil Mihaljević popločava ulice i trgove, podiže javne i vojne građevine, postavlja javnu rasvetu i ozelenjava gradske površine. Uporedo sa izgradnjom i zgušnjavanjem grada, planiranim formiranjem čvrstog gradskog jezgra, koje će Pančevu dati urbani karakter, jačaju trgovina i zanatstvo i stvara se ekonomska osnova na kojoj će grad prosperirati tokom 19. veka.
U Pančevu krajem 19. veka postoje dve pravoslavne crkve i po jedna katolička, evangelička, reformatorska, rumunsko-pravoslavna i jevrejska bogomolja. Tu su gimnazija, zanatlijska škola, trgovačka škola, građanska muška i ženska škola, srpska viša devojačka i srpska narodna škola. Na prelazu 18. u 19. vek formiraju se gradski trgovi i nastaje istorijsko jezgro Pančeva u današnjem centru grada. Podižu se javne i reprezantitivne građevine koje se i danas izdvajaju veličinom i dekorativnim elementima na fasadama. Tih godina raste broj raznovrsnih udruženja: pevačkih, zanatlijskih, poljoprivrednih i sportskih, koje osnivaju građani svih nacija i veroispovesti. Streljačko društvo osnovano je 1813, Lovačko i Gimnastičko 1833, a Srpsko crkveno pevačko društvo 1838. godine. U toj opštoj blagotvornoj klimi, oslobođenoj vojničkih stega, grupa diletanata pod vođstvom Nikole Đurkovića recitovala je i pevala pesme komponovane na tekstove pančevačkog prote Vase Živkovića. Snažnom zamahu razvoja Tamiš društvenog i kulturnog života u gradu doprinosi ukidanje Vojne granice 1872. godine.
Kao ugarski municipalni grad, Pančevo se krajem 19. veka povezuje železničkim linijama sa Bečkerekom i Vršcem, a u tom periodu uređuje se i tok Tamiša. Sve to doprinosi razvijanju trgovine i industrije u gradu. Odlučan korak ka tržišnoj privredi simbolički je obeležila velika Industrijska poljoprivredna izložba održana 1905. godine u Narodnoj bašti, u kojoj je učestvovalo 713 preduzetnika i zanatlija iz južne Ugarske. Dalje promene u životu grada posledica su velikih političkih preokreta, od kojih su najvažniji pripajanje Vojvodine Srbiji na kraju Prvog svetskog rata i proterivanje okupatora iz grada na kraju Drugog svetskog rata. U posleratnom periodu ubrzana industrijalizacija i mehanički priliv stanovništva menjaju izgled grada.
Prema rezultatima popisa iz 2002. godine, u opštini Pančevo u tom trenutku je živelo više od 127.000 stanovnika. Preko 76 procenata izjasnili su se kao Srbi. U opštini žive pripadnici 23 nacije, među kojima su Makedonci, Mađari, Rumuni, Slovaci, Hrvati, Muslimani, Bošnjaci, Romi, Nemci, Austrijanci, Vlasi, Grci, Jevreji, Cincari, Kinezi, Švajcarci, Rusini, Rusi…
Podaci o prošlosti grada čuvaju se i obrađuju u stručnim ustanovama: Narodnom muzeju, Gradskoj biblioteci, Istorijskom arhivu i Zavodu za zaštitu spomenika kulture. U Narodnom muzeju, koji je osnovan 1923. godine, nalaze se odeljenja za arheologiju, istoriju, istoriju umetnosti, etnologiju, stalna postavka i salon za namenske izložbe. Legate su muzeju poklonili Olga Smederevac, Zoran Petrović, Slavko Pavlov i Stojan Trumić, a jedan od najvrednijih umetničkih eksponata je velika kompozicija „Seoba Srba“ Paje Jovanovića. U 19. veku u gradu je bio otvoren veliki broj čitaonica, a u današnjoj Gradskoj biblioteci publikacije se čuvaju u pozajmnim odeljenjima za decu i odrasle, naučnom i zavičajnom fondu i u čitaonici. Ustanova ima preko 135.000 knjiga, a najstarije je Ciceronovo delo „O dužnostima“, štampano 1561. godine. U Istorijskom arhivu u Pančevu pohranjeno je 795 fondova, od kojih je jedan od najuređenijih fond Magistrata, u kome je sačuvana svakodnevna građa iz perioda od 1794. do 1872. godine. Arhiv čuva devet kilometara građe i jedna je od najvećih ustanova ovakve vrste u zemlji. Zavod za zaštitu spomenika kulture brine o nepokretnim dobrima na teritoriji osam opština južnog Banata. U opštini Pančevo tri su spomenika kulture proglašena za nepokretna kulturna dobra od izuzetnog značaja. To su Preobraženska crkva, manastir Vojlovica i arheološko nalazište Grad u Starčevu.
Istorija prosvete u gradu može da se prati od 1770. godine, kada je Marija Terezija školstvo iz nadležnosti crkve prenela u nadležnost države. Danas u pančevačkoj opštini ima 21 osnovna i osam srednjih škola, najdarovitiji učenici pohađaju Regionalni centar za talente, a zahvaljujući blizini Beograda, veliki broj svršenih srednjoškolaca nastavlja studije na nekim od fakulteta Beogradskog univerziteta.
Pančevci su u prošlosti često pobolevali i rano umirali. Najviše života odnosile su epidemije kuge koje su se, i pored sanitarnog kordona na Dunavu, širile od juga prema severu. Prva civilna apoteka otvorena je 1793. godine, a kamen-temeljac za prvu bolničku zgradu postavljen je 1803. godine. Danas se u pančevačkoj Bolnici, koja ima 750 kreveta, godišnje leči preko 20.000 bolesnika i obavi se preko 300.000 specijalističkih pregleda. Na usluge ove ustanove upućeno je 235.000 stanovnika opština Pančevo, Kovin, Kovačica, Opovo i Alibunar.
U proleće 1869. godine Jovan Pavlović je pokrenuo nedeljnik na srpskom jeziku „Pančevac“, koji i danas izlazi iz štampe. Veliki broj novina na raznim jezicima pokretan je u prošlosti, a danas, pored „Pančevca“, u gradu izlaze još dva lista na srpskom i jedan na rumunskom jeziku. Medijsku sliku upotpunjavaju Radio-televizija Pančevo i nekoliko komercijalnih radio-stanica.
Pančevo danas nema pozorište, ali je pozorišna tradicija u gradu duža od dva veka. Održavaju je ustanove koje organizuju kulturni život u gradu. To su Centar za kulturu, koji neguje širok spektar aktivnosti, od organizovanja međunarodnih likovnih smotri do prikazivanja filmova, i Dom omladine, koji je okrenut potrebama mlađe publike.
Tradicija horskog pevanja u gradu datira od 1838. godine. Tada je u Pančevu, i to prvi put na prostoru gde žive Srbi, osnovano Srpsko crkveno pevačko društvo. Kasnije su u gradu i pripadnici drugih nacija i veroispovesti osnivali svoje horove. Ova muzička društva su bila nosioci ne samo duhovnog nego i zabavnog života. Danas u gradu ima nekoliko horova, a najviše priznanja osvojio je Akademski hor „Jovan Bandur“ koji obeležava 35 godina postojanja.
Život u granici i vojnički karakter grada nesumnjivo su uticali na to da prvo pančevačko sportsko društvo, osnovano 1813. godine, bude Građanska streljačka družina. Danas u Pančevu ima oko sto sportskih klubova čije vitrine krase nebrojeni pehari i medalje.
Humanitarnim radom u prošlosti su se uglavnom bavile viđenije Pančevke, a dobrotvorne zadruge kakve su osnivane u 19. i na početku 20. veka odavno su prestale da postoje. Na početku trećeg milenijuma, u složenijim društvenim okolnostima, pojavio se veliki broj nevladinih organizacija i građanskih inicijativa, koje u različitom obimu pokušavaju da doprinesu razvoju lokalne zajednice.
Podaci o prvom slikaru u Pančevu potiču iz 1764. godine. U narednim vekovima mnogi poznati umetnici su se rodili ili stvarali u gradu. Među njima je i najčuveniji vojvođanski slikar 19. veka Konstantin Danil, koji je oslikao ikonostas u pančevačkoj Uspenskoj crkvi. Početkom 20. veka Uroš Predić oslikava ikonostas u Preobraženskoj crkvi, afirmišući se tako kao poslednji značajni crkveni slikar kod Srba. Posle Drugog svetskog rata u gradu deluje umetnička grupa „Pančevo 5“, na čijem čelu je slikar Banata Stojan Trumić, a danas u Pančevu živi preko sto slikara, članova različitih strukovnih udruženja. Pre više od trideset godina pokrenuta je Likovna kolonija „Deliblatski pesak“, u čijem se fundusu danas nalazi više od osamsto slika. Bogat je i fundus Galerije savremene umetnosti, koja je, između ostalog, i organizator atraktivnih međunarodnih manifestacija kao što su Bijenale vizuelnih umetnosti i Umetnička radionica „Staklo“.
Priča o gradu, naravno, nije potpuna ako se ne pomenu brojna preduzeća, od kojih je najstarija Pivara. Gradu sa jakom privredom bile su potrebne štedionice, koje su kasnije prerasle u banke, dobre saobraćajne veze sa susednim gradovima i regionima, vizionari i snažne ličnosti, poput Đorđa Vajferta, koji je, kao dobrotvor, deo imućstva podelio sa sugrađanima. Pančevo je danas centar naftne, hemijske i petrohemijske industrije sa privrednim potencijalom i društvenim proizvodom većim od Crne Gore.
Grad je nakratko ugostio velika imena srpske književnosti kao što su Miloš Crnjanski, Jovan Jovanović Zmaj i Isidora Sekulić. Najveći srpski komediograf Branislav Nušić ovde je jedno vreme izučavao trgovački zanat, a fizičar svetskog glasa Mihajlo Pupin pohađao je gimnaziju. U Pančevu su rođeni moderni liričar Milan Ćurčin, prvi srpski virtuoz na violini Dragomir Krančević i etnolog dr Jovan Erdeljanović. Svetislav Kasapinović i Kamenko Jovanović vodili su politički borbu za autonomiju Vojvodine i očuvanje srpskog naroda od snažnih pokušaja germanizacije i mađarizacije.
Srbi, Mađari i Nemci u prošlosti su bili politički protivnici, žestoko su polemisali u Magistratu i na stranicama lokalnih novina, ali su grad u kojem su živeli udruženim snagama oplemenjivali i zajedno su se zabavljali. Čak su i plakate koji su pozivali na raznovrsne besede, koncerte i pozorišne predstave štampali trojezično. I pored gorkih iskustava iz devedesetih godina 20. veka, Pančevci su uspeli da očuvaju duh tolerancije iz prošlosti.
